Czy istnieje możliwość uregulowania przez członków najbliższej rodziny przez sąd kontaktów z osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną?
Tytułem wstępu wyjaśnimy czym jest ubezwłasnowolnienie, jakie są rodzaje oraz jakie skutki prawne wywołuje.
W polskim systemie prawnym wyróżniamy dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia, pierwszym z nich jest ubezwłasnowolnienie całkowite.
Zgodnie z art. 13 KC osoba, która ukończyła lat 13 może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek:
-
choroby psychicznej,
-
niedorozwoju umysłowego,
-
innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii
nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Jednakowoż zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2017 r. sygn. akt I CSK 331/17: ,,Istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w art. 13 § 1 k.c. przyczyny nie jest przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim postępowaniem przez osobę fizyczną.”
Sąd Najwyższy w tym samym wyroku wskazuje, iż: ,,przez pojęcie "niemożność" rozumie się brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojego zachowania i wywołanych w nim następstw.”
Ubezwłasnowolnienie całkowite oznacza, że osoba utraciła zdolność do czynności prawnych.
Wszystkie czynności prawne dokonane przez osobę ubezwłasnowolnioną są nieważne. Zgodnie z brzmieniem art. 14 § 2 KC gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego, umowa staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.
Przykładem takich umów mogą być podstawowe zakupy żywnościowe.
Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawierać małżeństw (art.11 KRO). Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu daję podstawę do unieważnienia małżeństwa.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekuna, chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską.
Drugim rodzajem ubezwłasnowolnienia jest ubezwłasnowolnienie częściowe.
Zgodnie z art. 16 KC osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu:
-
choroby psychicznej,
-
niedorozwoju umysłowego, albo
-
innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii
jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
Osoby ubezwłasnowolnione częściowo posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Dla takiej osoby ustanawia się kuratora.
W sytuacji gdyby osoba ubezwłasnowolniona częściowo dokonała czynności prawnej, do której wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych (np. sporządzenie testamentu) wówczas czynność taka jest nieważna.
By czynność prawna, z wyjątkiem tych wskazanych w ustawie dokonana przez osobę ubezwłasnowolnią częściową była ważna, wymagana jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Zgoda ta może być wyrażona przed dokonaniem czynności prawnej, równocześnie z nią albo po jej dokonaniu.
Jednostronne czynności prawne dokonane przez samą osobę ubezwłasnowolnioną częściowo, do których wymagana jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego są nieważne. Aby czynność jednostronna była ważna zgoda przedstawiciela ustawowego musi nastąpić najpóźniej w momencie ich dokonywania.
Kodeks cywilny wskazuje czynności, które nie wymagają zgody przedstawiciela ustawowego, są to:
-
umowy powszechnie zawierane, w drobnych sprawach życia codziennego,
-
rozporządzanie swoim zarobkiem,
-
czynności prawne związane z przedmiotami majątkowymi, które zostały oddane osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych do swobodnego użytku.
Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych, właściwy dla miejsca zamieszkania której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie zgłosić może:
-
małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
-
jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo,
-
jej przedstawiciel ustawowy.
W postępowaniach o ubezwłasnowolnienie udział prokuratora jest obligatoryjny.
Czy istnieje możliwość uregulowania przez członków najbliższej rodziny przez sąd kontaktów z osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną?
Kodeks rodzinny i opiekuńczy w art.113 reguluje kwestie związane z kontaktami z dzieckiem, § 1 stanowi, iż niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów.
Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka wskazuje, że: ,,w rozumieniu ustawy dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletniości.”
Osoba ubezwłasnowolniona podobnie jak dziecko do ukończenia 13 roku życia pozbawiona jest zdolności do czynności prawnych. Kwestie dotyczące sprawowania władzy i kontaktów z dzieckiem jak zwrócono uwagę powyżej zostały uregulowane przez ustawodawcę, natomiast dotyczące kontaktów z osobą ubezwłasnowolnioną nie.
Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z dnia 21 marca 2013 r. do Ministra Sprawiedliwości: W toku analizy zagadnienia wskazanego przez wnioskodawcę jednej ze spraw, Rzecznik Praw Obywatelskich powziął wątpliwość co do prawidłowości ukształtowania sytuacji prawnej osoby ubezwłasnowolnionej - w zakresie kontaktów z członkami rodziny bądź innymi osobami bliskimi. Otóż w sytuacji, gdy osoba ubezwłasnowolniona jest osobą niepełnosprawną umysłowo, pełnoletnią i sąd ustanawia dla niej opiekuna, brak jest trybu, w jakim członkowie rodziny (bądź inne osoby bliskie) mogliby formalnie zapewnić utrzymywanie kontaktów z osobą ubezwłasnowolnioną - wprawdzie dorosłą lecz pozbawioną możliwości samostanowienia. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, aktualny stan prawny zawiera lukę ustawową, która prowadzi do naruszania jednej z konstytucyjnych zasad - ochrony rodziny.
Jak wynika z powyższego w polskim systemie prawnym nie ma przepisu, który dawałby możliwość uregulowania przez najbliższą rodzinę kontaktów z osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie.
Pomimo istnienia luki prawnej dotyczącej ustalania kontaktów z osobami ubezwłasnowolnionymi całkowicie, nasza Kancelaria radzi osobom poszukującym pomocy w ustaleniu kontaktów z pełnoletnimi osobami ubezwłasnowolnionymi, a takiej możności pozbawionym w związku z zachowaniem samego opiekuna na skorzystanie z zapisów dotyczących nadzoru sądu nad osobą opiekuna. Zgodnie z art. 155 krio, sąd opiekuńczy wykonywa nadzór nad sprawowaniem opieki, zaznajamiając się bieżąco z działalnością opiekuna oraz udzielając mu wskazówek i poleceń. Sąd opiekuńczy może żądać od opiekuna wyjaśnień we wszelkich sprawach należących do zakresu opieki oraz przedstawiania dokumentów związanych z jej sprawowaniem. Napisanie do Sądu prośby i interwencje i zgłoszenie uniemożliwiania przez opiekuna kontaktów z członkiem rodziny może stanowić dla Sądu przesłankę do zainicjowania procedury nadzorczej wobec opiekuna w trybie przedstawionych przepisów.
-
